Sự kết hợp giữa năng lượng tái tạo và khai thác mỏ đang định hình một giai đoạn chuyển đổi quan trọng của ngành công nghiệp khai khoáng toàn cầu. Không chỉ đáp ứng yêu cầu cấp bách về giảm phát thải khí nhà kính, xu hướng này còn mở ra cơ hội nâng cao hiệu quả vận hành, hướng tới phát triển bền vững và thay đổi cách thức khai thác tài nguyên, đặc biệt ở những khu vực phụ thuộc lâu dài vào than đá và kim loại.

Đồng thời, việc tận dụng hạ tầng khai thác cũ để triển khai các dự án năng lượng sạch đang mang lại luồng sinh khí mới cho những vùng mỏ sau khai thác. Mô hình này vừa hỗ trợ quá trình khử cacbon, vừa tạo động lực phục hồi kinh tế - xã hội. Australia, Trung Quốc và nhiều quốc gia Mỹ Latinh đang dẫn đầu với các dự án vừa thúc đẩy tăng trưởng địa phương, tạo thêm việc làm, vừa góp phần tái định hình tương lai các vùng tài nguyên từng suy thoái.

Tiềm năng của các mỏ ngừng hoạt động cho sản xuất điện mặt trời

Việc đóng cửa hàng loạt mỏ than trong những năm gần đây đang mở ra hướng sử dụng đất mới: phát triển các dự án điện mặt trời quy mô lớn. Cách tiếp cận này không chỉ tránh được áp lực cạnh tranh với đất nông nghiệp hay đất tự nhiên, mà còn giúp khôi phục giá trị kinh tế – xã hội tại những khu vực từng suy giảm sau khai thác.

Theo số liệu của Global Energy Monitor, thế giới hiện có hơn 300 mỏ than lộ thiên đã ngừng hoạt động, cung cấp hàng nghìn km² diện tích tiềm năng cho phát triển quang năng. Nếu tận dụng hiệu quả, quỹ đất này có thể bổ sung gần 300 gigawatt công suất tái tạo, đóng góp đáng kể cho mục tiêu tăng trưởng năng lượng sạch toàn cầu vào năm 2030.

Nhiều quốc gia đã bắt đầu hiện thực hóa xu hướng này. Tại Trung Quốc, hàng chục dự án điện mặt trời trên nền mỏ cũ đã đi vào vận hành với tổng công suất khoảng 14 GW, đồng thời nhiều dự án khác vẫn đang tiếp tục được triển khai. Ở Australia, tiềm năng được đánh giá có thể đạt hơn 70 GW nhờ tận dụng các mỏ ngừng hoạt động. Tại Mỹ, Ấn Độ và Indonesia, các dự án thử nghiệm cũng đang được xúc tiến, mở ra hướng đi mới nhằm thúc đẩy quá trình chuyển dịch năng lượng.

Lợi ích kinh tế - xã hội từ chuyển đổi mỏ cũ sang cơ sở năng lượng sạch

Chuyển đổi các mỏ đã ngừng hoạt động thành cơ sở năng lượng tái tạo mang lại nhiều giá trị vượt ra ngoài phạm vi môi trường. Quá trình này không chỉ tạo thêm việc làm mà còn góp phần định hình nền kinh tế địa phương theo hướng bền vững.

Theo ước tính của các tổ chức quốc tế, việc tận dụng đất suy thoái để phát triển điện mặt trời và các dự án năng lượng tái tạo khác có thể tạo ra gần 260.000 việc làm ổn định, cùng hàng trăm nghìn việc làm trong giai đoạn xây dựng và lắp đặt. Lượng việc làm mới này được dự báo sẽ vượt số lao động mất đi trong ngành than vào năm 2035, cho thấy năng lượng sạch không chỉ có thể thay thế mà còn góp phần hỗ trợ quá trình phục hồi tại các khu vực chịu tác động sau khai thác.

Ngoài lợi ích về việc làm, hạ tầng sẵn có của ngành mỏ cũng mang lại thuận lợi đáng kể cho quá trình chuyển đổi. Nhiều mỏ cũ nằm gần hệ thống truyền tải, giúp giảm chi phí kết nối với lưới điện và rút ngắn thời gian triển khai. Bên cạnh đó, các dự án còn có thể kết hợp với công nghệ lưu trữ năng lượng hoặc giải pháp bổ trợ như thủy điện tích năng trong hầm mỏ, mở rộng tiềm năng phát triển dài hạn.

Mỹ Latinh: đầu tư và cách tiếp cận mới

Trong bức tranh toàn cầu về khai khoáng gắn với năng lượng tái tạo, Mỹ Latinh được xem là khu vực đặc biệt do vừa nắm giữ nguồn khoáng sản chiến lược cho chuyển dịch năng lượng vừa đi đầu trong thử nghiệm các mô hình tích hợp mới.

Khác với nhiều khu vực khác trên thế giới, nơi trọng tâm thường là giảm phát thải trong vận hành, các quốc gia Mỹ Latinh tập trung vào việc tận dụng lợi thế khoáng sản chiến lược - đặc biệt là lithium và đồng - để gắn liền khai thác với phát triển năng lượng sạch. Dẫn đầu xu thế này là Argentina và Brazil với hàng loạt khoản đầu tư vào các dự án điện mặt trời, điện gió và hydro xanh phục vụ khai thác và chế biến khoáng sản.

Một đặc thù quan trọng của khu vực là sự phụ thuộc vào vốn đầu tư nước ngoài để triển khai các dự án năng lượng - khai khoáng tích hợp. Chẳng hạn, tỉnh Santa Cruz (Argentina) đã tổ chức nhiều cuộc gặp với các nhà đầu tư quốc tế nhằm thúc đẩy sáng kiến năng lượng tái tạo gắn liền với khai thác mỏ. Cách tiếp cận này vừa giải quyết nhu cầu tài chính, vừa phù hợp với định hướng tăng trưởng ưu tiên tạo việc làm tại địa phương và tiếp cận công nghệ tiên tiến.

Ngoài ra, các quốc gia như Chile và Peru cũng đang thử nghiệm những mô hình khác biệt, từ việc xây dựng trang trại điện mặt trời trong mỏ đồng cho đến ứng dụng hydro xanh trong vận tải mỏ. Nhờ vậy, khu vực Mỹ Latinh không chỉ đóng vai trò là nguồn cung khoáng sản thiết yếu mà còn trở thành “phòng thí nghiệm” cho các giải pháp khai khoáng gắn với năng lượng tái tạo, thiết lập mô hình phát triển mang dấu ấn riêng của khu vực.

Những thách thức kỹ thuật và môi trường trong việc tích hợp năng lượng tái tạo vào khai thác mỏ

Chuyển đổi sang mô hình khai thác sử dụng năng lượng tái tạo không phải là con đường bằng phẳng. Bên cạnh những cơ hội mở ra, các dự án phải đối mặt với nhiều thách thức kỹ thuật, môi trường và xã hội. Việc tận dụng quỹ đất suy thoái có thể giúp giảm áp lực lên thiên nhiên và đơn giản hóa thủ tục cấp phép, song các vấn đề như nâng cấp hạ tầng, quản lý nguồn nước hay phục hồi môi trường vẫn cần được xử lý đồng bộ.

Để đạt hiệu quả, quá trình triển khai phải tính đến khả năng tương thích với lưới điện, tiềm năng phục hồi sinh thái, tính khả thi về kinh tế cũng như sự tham gia của cộng đồng địa phương. Việc kết hợp đa dạng công nghệ năng lượng - từ mặt trời, gió đến thủy điện tích năng - cùng các giải pháp lưu trữ sẽ giúp nâng cao tính ổn định và hiệu quả vận hành cho ngành khai khoáng.

Quan trọng hơn, sự phát triển năng lượng tái tạo trong khai thác mỏ cần được đặt trong một chiến lược tổng thể, hài hòa giữa lợi ích kinh tế, xã hội và môi trường. Khi làm được điều đó, ngành mỏ có thể biến di sản khai thác truyền thống thành động lực cho năng lượng sạch, góp phần thực hiện mục tiêu kép: phát triển bền vững gắn với đổi mới công nghệ và bảo vệ môi trường. Đây cũng chính là con đường để ngành khai khoáng đồng hành cùng xu thế phát triển xanh toàn cầu./.