Đằng sau vẻ ngoài lấp lánh và cuốn hút của nhiều loại khoáng chất là những mối đe dọa tiềm ẩn có thể gây hại nghiêm trọng đến sức khỏe con người. Dù bạn là một nhà sưu tầm đá quý hay chỉ đơn giản có hứng thú với địa chất, việc nhận biết những khoáng chất nguy hiểm là điều không thể xem nhẹ.

Trên thực tế, mỗi năm có hơn ba triệu ca bệnh liên quan đến độc tính khoáng vật – đây là một con số đáng kể. Tuy hầu hết có thể được xử lý an toàn nếu tuân thủ các biện pháp phòng ngừa, nhưng trong đó, một số loại khoáng chất vẫn tiềm ẩn rủi ro cao. Hãy cùng khám phá 15 cái tên đứng đầu danh sách những khoáng chất nguy hiểm nhất mà bạn cần biết đến.

1. Amiăng xanh

Được nhiều chuyên gia xem là khoáng chất nguy hiểm nhất thế giới, amiăng xanh đã được ghi nhận là độc hại từ thời cổ đại. Dù từng được sử dụng rộng rãi nhờ đặc tính cách nhiệt và chống cháy, loại khoáng vật này lại gây ra những tổn thương nghiêm trọng cho phổi, đặc biệt là bệnh bụi phổi (asbestosis) và ung thư trung biểu mô – một dạng ung thư hiếm nhưng cực kỳ ác tính.

Tiếp xúc mãn tính với amiăng xanh có thể dẫn đến sẹo phổi, khó thở, ho khan kéo dài, đau tức ngực, ngón tay dùi trống, sút cân và chán ăn. Đáng lo ngại hơn, ung thư phổi do amiăng thường chỉ xuất hiện sau hàng chục năm âm thầm tích tụ độc tố trong cơ thể.

Amiăng xanh đặc biệt nguy hiểm khi bị xáo trộn và phát tán thành bụi mịn.

Để giảm thiểu rủi ro khi tiếp xúc với amiăng, cần tuân thủ nghiêm ngặt các biện pháp an toàn sau:

- Đeo mặt nạ chuyên dụng, có khả năng lọc sợi amiăng cực nhỏ.

- Làm việc trong môi trường thông gió tốt, tránh không gian kín không có hệ thống lọc khí.

- Tuyệt đối không ăn uống trong khu vực có thể bị nhiễm amiăng.

- Theo dõi sức khỏe định kỳ và tìm đến cơ sở y tế nếu xuất hiện các triệu chứng nghi ngờ phơi nhiễm.

2. Erionit

Erionit là một khoáng chất chứa hỗn hợp natri, kali và canxi, thường xuất hiện trong tro núi lửa đã bị biến đổi bởi quá trình phong hóa và nước ngầm. Erionit được coi là chất gây ung thư, có liên quan đến ung thư trung biểu mô - một dạng ung thư nguy hiểm ảnh hưởng đến lớp niêm mạc bao quanh các khoang trong cơ thể.

Mối nguy hại càng lớn khi erionit có thể phân rã thành bụi mịn, dễ dàng xâm nhập vào cơ thể qua đường hô hấp hoặc tiêu hóa. Do đó, việc tiếp xúc với khoáng chất này đòi hỏi sự thận trọng tuyệt đối.

Tại Thổ Nhĩ Kỳ, đã ghi nhận nhiều trường hợp tử vong liên quan đến phơi nhiễm erionit kéo dài. Mặc dù vậy, loại khoáng chất độc hại này vẫn được sử dụng trong một số ứng dụng thương mại.

3. Thạch anh

Thạch anh là một khoáng chất có giá trị cao trong công nghiệp. Nhờ đặc tính áp điện, thạch anh được sử dụng rộng rãi trong chế tạo đồng hồ, cảm biến và các thiết bị điện tử. Ngoài ra, nó còn được dùng làm đá quý nhân tạo và ứng dụng trong ngành công nghiệp dầu khí.

Thạch anh thường được xem là một khoáng chất an toàn, tuy nhiên, thực tế cho thấy nó có thể nguy hiểm nếu bị nghiền thành bụi mịn và xâm nhập vào cơ thể qua đường hô hấp. Nguyên nhân là do thành phần chính của thạch anh là silica – một chất đã được chứng minh có thể gây ra bệnh bụi phổi silic, một căn bệnh phổi mãn tính và không thể hồi phục.

Theo thống kê, đã có khoảng 3 triệu người trên thế giới mắc bệnh bụi phổi silic hoặc các vấn đề sức khỏe liên quan đến tiếp xúc với bụi thạch anh. Ngoài tổn thương phổi, các triệu chứng khác có thể bao gồm viêm phổi, sẹo phổi, suy giảm hệ miễn dịch và tăng nguy cơ mắc các bệnh truyền nhiễm nghiêm trọng.

Biện pháp an toàn khi làm việc với thạch anh:

- Luôn đeo khẩu trang bảo hộ chuyên dụng, như mặt nạ MSA, khi làm việc trong môi trường có bụi thạch anh.

- Tránh thực hiện các thao tác không cần thiết có thể tạo ra bụi, chẳng hạn như cắt, mài hoặc nghiền thạch anh.

- Sử dụng găng tay khi tiếp xúc với bụi thạch anh và rửa tay kỹ sau khi làm việc để tránh hấp thụ qua da hoặc mang theo bụi ra ngoài khu vực làm việc.

Cần lưu ý là các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng thường chỉ xảy ra khi con người tiếp xúc lâu dài với bụi sinh ra từ quá trình cắt, mài hoặc nghiền thạch anh – chứ không phải từ việc xử lý thông thường hay tiếp xúc bề mặt.

4. Fluorit

Fluorit, còn được gọi là hoàng thạch, là một khoáng vật phổ biến chứa canxi florua. Với độ trong suốt cao và khả năng khúc xạ tốt, fluorit thường được sử dụng trong sản xuất thấu kính quang học, vật liệu huỳnh quang, cũng như trong công nghiệp luyện kim để xử lý sắt và thép.

Tuy nhiên, fluorit cũng tiềm ẩn nhiều nguy cơ đối với sức khỏe con người. Thành phần chính của nó là florua – một hợp chất khi tiếp xúc hoặc tích lũy ở mức độ cao có thể gây ra bệnh fluorosis. Đây là một tình trạng nhiễm độc mãn tính do hấp thụ florua quá mức trong thời gian dài, với các biến chứng nguy hiểm tiềm ẩn như: rối loạn thần kinh, tổn thương gan, thận. Ở mức độ nặng, fluorosis còn có thể ảnh hưởng đến xương và răng, làm biến dạng khớp và gây ra hiện tượng răng bị xỉn màu, dễ gãy.

Biện pháp an toàn khi làm việc với fluorit:

- Luôn sử dụng mặt nạ phòng độc đạt chuẩn, chẳng hạn như loại được chứng nhận bởi MSA, nhằm ngăn chặn hít phải bụi chứa florua.

- Tránh chạm vào mắt, mũi hoặc miệng sau khi tiếp xúc với fluorit. Rửa tay kỹ bằng xà phòng và nước sạch trước khi ăn uống hoặc chạm vào mặt.

- Hạn chế các hoạt động tạo bụi, chẳng hạn như cắt, mài hoặc nghiền fluorit, trừ khi việc đó là thực sự cần thiết và có hệ thống thông gió hoặc hút bụi hiệu quả hỗ trợ.

5. Phenacite

Phenacite là một khoáng vật hiếm, thường xuất hiện dưới dạng tinh thể trong suốt hoặc mờ, với độ cứng cao từ 7,5 đến 8 trên thang Mohs. Nhờ vẻ ngoài lấp lánh và độ bền vượt trội, phenacite được sử dụng trong chế tác trang sức cao cấp và đôi khi còn được ưa chuộng trong lĩnh vực phong thủy hoặc tâm linh.

Tuy nhiên, phenacite chứa berili – một nguyên tố độc hại mà khi xâm nhập vào cơ thể, đặc biệt qua đường hô hấp, có thể gây ra những hậu quả nghiêm trọng đối với sức khỏe.

Nếu hít phải bụi chứa berili trong quá trình khai thác, cắt mài hoặc xử lý phenacite, con người có thể gặp các nguy cơ sau:

- Ung thư, đặc biệt là ung thư phổi (berili được Tổ chức Y tế Thế giới xếp vào nhóm chất gây ung thư nhóm 1).

- Tổn thương phổi mạn tính, như bệnh viêm phổi do berili (berylliosis), gây khó thở kéo dài và suy giảm chức năng hô hấp.

- Tổn thương các cơ quan nội tạng quan trọng, bao gồm gan, thận và tim nếu tiếp xúc lâu dài.

- Ảnh hưởng đến hệ bạch huyết, làm suy yếu hệ miễn dịch và khả năng chống lại bệnh tật.

Vì vậy, khi làm việc với phenacite, cần áp dụng các biện pháp bảo hộ nghiêm ngặt như sử dụng khẩu trang chuyên dụng, hệ thống hút bụi công nghiệp và giám sát nồng độ berili trong không khí để đảm bảo an toàn sức khỏe cho người lao động.

6. Torbernite

Trong danh mục các khoáng vật chứa uranium, torbernite là một cái tên nổi bật không chỉ vì hàm lượng phóng xạ cao, mà còn bởi hình thái tinh thể bắt mắt với màu xanh lục ngọc đặc trưng.

Mặc dù có giá trị nghiên cứu địa chất và thẩm mỹ nhất định, torbernite lại tiềm ẩn nguy cơ sức khỏe đáng kể. Thành phần uranium trong cấu trúc tinh thể của nó phát ra bức xạ ion hóa, và qua quá trình phân rã phóng xạ, giải phóng khí radon - một sản phẩm phân rã tự nhiên có thể khuếch tán trong không khí, được coi là yếu tố gây ung thư phổi hàng đầu trong môi trường phi công nghiệp.

Ngoài ra, torbernite có đặc tính mất nước khi tiếp xúc với môi trường khô hoặc nhiệt độ không ổn định, dẫn đến sự hình thành các dạng khoáng vật thứ cấp như metatorbernite, làm thay đổi cấu trúc tinh thể và có thể tạo ra bụi khoáng chứa uranium – một nguy cơ tiềm ẩn nếu bị hít phải.

Trong lĩnh vực bảo tàng, nghiên cứu địa chất và sưu tầm khoáng vật, việc bảo quản torbernite đòi hỏi điều kiện nghiêm ngặt: nhiệt độ và độ ẩm ổn định, hộp kín không thấm khí, hệ thống thông gió tốt, đồng thời phải sử dụng thiết bị đo phóng xạ cá nhân khi thao tác với mẫu. Việc vận chuyển hoặc lưu trữ mẫu vật này cũng cần tuân thủ quy định về vật liệu phóng xạ của từng quốc gia.

7. Amiăng trắng

Amiăng trắng có thành phần hóa học tương tự như amiăng xanh nhưng khác hình thái cấu trúc – với sợi mềm và uốn cong dễ dàng hơn. Đây cũng là loại amiăng được sử dụng phổ biến nhất trong công nghiệp, đặc biệt trong vật liệu xây dựng và cách nhiệt.

Mức độ nguy hiểm của amiăng trắng tương tự amiăng xanh. Amiăng trắng là một trong những tác nhân hàng đầu gây bệnh nghề nghiệp liên quan đến tiếp xúc hóa chất trên công trường, với các hậu quả nghiêm trọng như ung thư phổi, bệnh bụi phổi amiăng và ung thư trung biểu mô. Vì vậy, việc kiểm soát phơi nhiễm và bảo hộ cá nhân phải được thực hiện nghiêm ngặt khi tiếp xúc với khoáng chất này.

8. Zircon

Zircon là một khoáng vật phổ biến thuộc nhóm silicat, thường có màu sắc phong phú và độ chiết suất cao nên được ưa chuộng trong ngành trang sức như một lựa chọn thay thế cho kim cương. Mặc dù zircon không được phân loại là một khoáng chất có tính phóng xạ cao, nhưng trong một số điều kiện địa chất nhất định, một số mẫu zircon tự nhiên có thể phát ra bức xạ yếu do chứa các nguyên tố phóng xạ như uranium hoặc thorium. Theo thời gian, bức xạ này có thể làm phá vỡ cấu trúc tinh thể của zircon, biến nó thành dạng vô định hình hoặc bán tinh thể.

Trong ngành công nghiệp trang sức hiện đại, các viên zircon tự nhiên được sử dụng thương mại thường đã được kiểm định và xử lý nhiệt để ổn định cấu trúc, giúp loại bỏ nguy cơ phóng xạ và nâng cao độ bền cũng như vẻ ngoài của đá. Do đó, zircon trong trang sức được xem là an toàn để sử dụng.

Mặc dù vậy, khi làm việc trong ngành khai thác hoặc chế tác zircon chưa qua xử lý, cần có các biện pháp giám sát và kiểm tra mức độ phóng xạ phù hợp để đảm bảo an toàn nghề nghiệp và môi trường.

9. Uraninit

Uraninit là khoáng vật chứa uranium phổ biến nhất trong tự nhiên và là nguồn nguyên liệu chính để chiết xuất uranium dùng để sản xuất nhiên liệu cho các nhà máy điện hạt nhân cũng như chế tạo vũ khí hạt nhân.

Tuy nhiên, uranium tồn tại trong uraninit dưới dạng tự nhiên, nghĩa là nó chưa trải qua quá trình làm giàu. Dù vậy, nó vẫn có mức độ phóng xạ đáng kể và có thể gây nguy hiểm nếu không được xử lý đúng cách.

Biện pháp an toàn khi làm việc với uraninit:

- Trang bị bảo hộ: Khi tiếp xúc với uraninit, cần đeo mặt nạ phòng độc chuyên dụng (như loại được chứng nhận bởi MSA) để ngăn hít phải bụi phóng xạ. Tránh tạo ra bụi bằng cách không đập, mài hoặc khoan vào khoáng vật.

- Vệ sinh cá nhân: Tuyệt đối không ăn uống, hút thuốc hoặc chạm tay vào mặt khi đang xử lý uraninit. Sau khi làm việc với khoáng vật này, phải rửa tay thật kỹ bằng xà phòng và nước sạch.

- Bảo quản an toàn: Nếu bạn là nhà sưu tập khoáng vật và có uraninit trong bộ sưu tập của mình, không nên để mẫu vật gần nơi ngủ. Tốt nhất nên bảo quản uraninit trong hộp chì để hạn chế bức xạ phát ra.

- Găng tay bảo vệ: Luôn đeo găng tay khi tiếp xúc trực tiếp với khoáng vật để tránh tiếp xúc qua da và hạn chế nguy cơ nhiễm phóng xạ.

10. Cinnabar

Cinnabar là khoáng vật chính chứa thủy ngân trong tự nhiên, thường có màu đỏ tươi đặc trưng. Mặc dù là nguồn nguyên liệu quan trọng để chiết xuất thủy ngân, cinnabar đồng thời tiềm ẩn nguy cơ độc hại nghiêm trọng đối với sức khỏe con người.

Thủy ngân là nguyên tố kim loại nặng có độc tính cao, đặc biệt đối với hệ thần kinh trung ương, thận và hệ thống miễn dịch. Tiếp xúc mãn tính với thủy ngân có thể dẫn đến rối loạn thần kinh, mất trí nhớ, run tay, tổn thương cơ quan nội tạng, và trong một số trường hợp, tổn thương không thể hồi phục.

Cinnabar có thể xâm nhập vào cơ thể người thông qua nhiều con đường: đường hô hấp, đường tiêu hóa và tiếp xúc qua da.

Trong lịch sử, cinnabar từng được sử dụng rộng rãi như một sắc tố đỏ trong nghệ thuật và trang trí. Tuy nhiên, do nhận thức ngày càng cao về độc tính của thủy ngân, việc sử dụng cinnabar trong mỹ phẩm, sơn hoặc chất tạo màu đã bị loại bỏ gần như hoàn toàn trong các ứng dụng hiện đại.

11. Canxit

Canxit là một trong những khoáng vật phổ biến nhất trong lớp vỏ Trái Đất, là nguồn cung cấp canxi tự nhiên chủ yếu, được ứng dụng rộng rãi trong sản xuất xi măng, vật liệu xây dựng, xử lý nước, cũng như trong công nghiệp thực phẩm và dược phẩm.

Mặc dù canxit nhìn chung là một khoáng vật trơ về mặt hóa học trong điều kiện môi trường thông thường, nhưng nó rất dễ cháy khi kết hợp với các chất như flo, magiê, hydro, amoniac, các muối amoni và các loại axit.

Các phản ứng này có thể dẫn đến phân hủy CaCO₃, giải phóng khí CO₂ và sinh nhiệt, làm tăng nguy cơ xảy ra phản ứng nhiệt học ngoài tầm kiểm soát, đặc biệt trong môi trường công nghiệp khép kín hoặc điều kiện nhiệt độ cao. Do đó, khi lưu trữ hoặc xử lý canxit trong môi trường có các hóa chất kể trên, cần tuyệt đối không để canxit tiếp xúc hoặc trộn lẫn với flo, khí hydro, amoniac hoặc axit. Các chất này phải được lưu trữ ở khu vực riêng biệt, có đánh dấu rõ ràng và kiểm soát nhiệt độ phù hợp.

12. Chancantit

Chalcanthit là một khoáng vật có màu xanh lam đặc trưng, thường hình thành trong điều kiện môi trường khô và giàu đồng. Mặc dù có vẻ ngoài bắt mắt và dễ nhầm lẫn với một số loại muối khoáng khác như halit (muối mỏ), chalcanthit lại tiềm ẩn nguy cơ độc tính cao do chứa hàm lượng đồng lớn ở dạng dễ hòa tan. Mặc dù đồng là một nguyên tố vi lượng thiết yếu đối với cơ thể người, nhưng việc hấp thụ quá nhiều đồng có thể gây nguy hiểm, thậm chí dẫn đến tử vong trong các trường hợp ngộ độc cấp tính.

Chalcanthit đặc biệt nguy hiểm vì: dễ tan trong nước, dễ bị nhầm lẫn với muối ăn, tính thẩm thấu cao. Do đó, trong hoạt động nghiên cứu, sưu tầm khoáng vật hoặc lưu trữ trong môi trường giáo dục, chalcanthit cần được phân loại và bảo quản riêng biệt, có nhãn cảnh báo rõ ràng. Việc sử dụng găng tay, tránh tiếp xúc trực tiếp và đảm bảo kho chứa khô ráo, thông thoáng là những biện pháp thiết yếu để hạn chế nguy cơ tiếp xúc độc hại.

13. Hutchinsonite

Hutchinsonite là một khoáng vật sunfua hiếm gặp, chứa ba nguyên tố: thallium, asen và chì, khiến nó trở thành một khoáng chất cực độc. Việc tiếp xúc lâu dài với khoáng vật này có thể gây rụng tóc, tổn thương thần kinh, suy thận, nhồi máu cơ tim, thậm chí tử vong.

Mặc dù hutchinsonite là khoáng vật hiếm, chủ yếu phân bố trong các hệ thống thủy nhiệt sâu và không phổ biến trong môi trường sống thông thường, nhưng khi có cơ hội tiếp xúc (ví dụ trong quá trình nghiên cứu địa chất hoặc sưu tầm khoáng vật), cần đặc biệt thận trọng.

Các biện pháp an toàn khi làm việc với hutchinsonite:

- Rửa tay kỹ sau khi xử lý mẫu vật, đặc biệt trước khi ăn uống hoặc hút thuốc, để ngăn ngừa hấp thụ qua đường tiêu hóa.

- Đeo mặt nạ phòng độc đạt tiêu chuẩn nếu có nguy cơ tạo bụi trong quá trình thao tác, như khi cắt, nghiền hoặc làm sạch mẫu vật. Bụi chứa thallium, asen hoặc chì có thể được hít vào và nhanh chóng xâm nhập hệ tuần hoàn.

- Bảo quản mẫu vật trong hộp kín, nơi thông thoáng, và dán nhãn rõ ràng để cảnh báo về thành phần độc hại.

Do tính chất độc hại cao và độ hiếm của nó, hutchinsonite là một khoáng vật cần được xử lý với mức độ thận trọng tương đương các chất độc công nghiệp.

14. Coloradoite

Tương tự như cinnabar, coloradoite chứa hàm lượng thủy ngân đáng kể, do đó tiềm ẩn nguy cơ ảnh hưởng đến sức khỏe con người, đặc biệt đối với hệ thần kinh trung ương. Mặc dù thủy ngân trong coloradoite tồn tại dưới dạng kết hợp hóa học chứ không phải nguyên tố tự do, nhưng việc tiếp xúc lâu dài, đặc biệt trong điều kiện sinh bụi hoặc môi trường axit, có thể dẫn đến giải phóng ion Hg²⁺ hoặc hơi thủy ngân – cả hai đều có độc tính cao. Các triệu chứng phổ biến liên quan đến nhiễm độc thủy ngân bao gồm run tay, rối loạn hành vi, mất trí nhớ, tổn thương thận và suy giảm chức năng thần kinh.

Các biện pháp an toàn khi làm việc với coloradoite:

- Sử dụng găng tay bảo hộ khi tiếp xúc trực tiếp với coloradoite để ngăn chặn sự hấp thụ qua da. Sau khi thao tác, cần rửa tay kỹ bằng xà phòng và nước sạch.

- Đeo mặt nạ phòng độc được chứng nhận MSA nếu thực hiện các thao tác có khả năng phát sinh bụi như cắt, nghiền hoặc đánh bóng.

- Tuyệt đối không đặt khoáng vật này trên bề mặt dùng cho chế biến hoặc tiêu thụ thực phẩm, nhằm tránh nguy cơ lây nhiễm gián tiếp qua tay hoặc dụng cụ ăn uống.

15. Arsenopyrit

Arsenopyrit là khoáng vật sulfua phổ biến nhất chứa asen trong tự nhiên, thường có ánh kim bạc hoặc xám thép, bề ngoài dễ gây nhầm lẫn với pyrit. Tuy nhiên, arsenopyrit tiềm ẩn độc tính nghiêm trọng hơn nhiều do chứa asen – nguyên tố kim loại nặng được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) xếp vào nhóm chất gây ung thư nhóm 1.

Dưới điều kiện tự nhiên ổn định, arsenopyrit tương đối trơ. Tuy nhiên, khi bị phá vỡ cơ học hoặc nung nóng (ví dụ trong quá trình phân tích khoáng vật, nghiền mẫu, hoặc thiêu kết), arsenopyrit có thể phân hủy và giải phóng khí asen - một trong những dạng độc hại và dễ bay hơi nhất của nguyên tố này. Tiếp xúc qua đường hô hấp, tiêu hóa hoặc qua vết thương hở trên da đều có thể gây tổn thương hệ thần kinh, hô hấp, gan và tăng nguy cơ ung thư.

Để đảm bảo an toàn trong quá trình làm việc với arsenopyrit, cần tuân thủ các hướng dẫn sau:

- Không để khoáng vật tiếp xúc với bề mặt dùng cho chế biến thực phẩm và luôn rửa tay kỹ sau khi thao tác với mẫu vật, kể cả khi đã đeo găng tay.

- Tránh mọi hoạt động có thể tạo ra bụi trừ khi thực sự cần thiết cho mục đích nghiên cứu. Bắt buộc phải đeo mặt nạ phòng độc được chứng nhận bởi MSA để ngăn hít phải các hạt hoặc khí độc.

- Bảo quản arsenopyrit trong hộp kín, có dán nhãn cảnh báo rõ ràng, đặt tại nơi khô ráo và thông thoáng. Tránh để khoáng vật tiếp xúc lâu dài với không khí ẩm, vì có thể dẫn đến quá trình oxy hóa chậm và giải phóng asen.

Kết luận

Mặc dù các khoáng chất trên đều có giá trị khoa học trong nghiên cứu khoáng sản, địa hóa học, công nghiệp và thương mại, nhưng việc xử lý chúng cần được thực hiện trong điều kiện kiểm soát chặt chẽ, với đầy đủ phương tiện bảo hộ cá nhân và tuân thủ các tiêu chuẩn an toàn hóa chất nghiêm ngặt. Việc nâng cao nhận thức về độc tính tiềm ẩn của các khoáng vật này không chỉ giúp bảo vệ sức khỏe cho các nhà nghiên cứu, kỹ thuật viên và người sưu tầm khoáng vật, mà còn góp phần đảm bảo an toàn môi trường và cộng đồng xung quanh. Khi hoạt động khai thác và nghiên cứu khoáng sản ngày càng phát triển, việc tiếp cận các khoáng vật độc hại phải đi kèm với trách nhiệm nghề nghiệp và tuân thủ nghiêm ngặt các quy trình an toàn./.